İnternet ve sanal alem özellikle 2000’li yıllardan sonra kaçınılmaz olarak gündelik hayatımızın önemli bir parçası haline gelmiştir. Günümüzde iyi ve kötü yönleriyle, insana kazandırdıkları ve kaybettirdikleriyle, etik problemleriyle en çok tartışılan hususlardan biridir.
Facebook’un yeni yeni ülkemizde yayılmaya başladığı günleri hatırlıyorum. Heyecan vericiydi. Yıllarca görüp konuşamadığımız arkadaşlarımızı bulup arkadaş akdimizi sanal alemden yeniliyorduk. İşlem basitti ekliyordum, kabul ediliyordu.
Yıllarca görmediğimiz izini kaybettiğini düşündüğümüz arkadaşların resimlerini bugünkü hallerini görmek gerçek hayattaki yakınlığımıza bağlı kalarak farklı yorumlar eklemek çok hoştu. Merak duygumuzun giderildiğini hissetmek, gönlümüzün bir köşesinde belli belirsiz hatıraları yeniden canlandırmak vefa duygumuzu güçlendiriyordu.
Bunlar sosyal medyanın ilk görünüşte deneyimlediğimiz olumlu yanlarıydı. Ancak bir de zamanla anlaşılan olumsuz tarafları ortaya çıktı. İnsanlar gerçek hayattaki hesaplaşmalarını ve kavgalarını oraya taşıyorlardı. Herhangi bir doğrulama ihtiyacı hissetmeksizin edindikleri her türlü bilgiyi fütursuzca orada paylaşıyorlardı. Herhangi bir hassasiyet gözetmeden başkalarının mahremiyet alanına destursuz girebiliyorlardı.
Zorbalığın sanal olanını, insan tabiatının o kötü tarafını bütün teknolojik imkanları da kullanarak orada sergiliyorlardı. Kitleleri oradan manipüle ediyorlardı. Bu olumsuz yönlerini gördükçe sanal alem ve sosyal medyayla ilgili soru işaretlerimiz zamanla arttı.
Seneler geçtikçe insanlar gerçek hayatta tanımadıkları herhangi bir hukukları olmayan insanlarla sanal arkadaşlıklar kurmaya başladılar. Gerçek arkadaşlarının arkadaşlarıyla sanal arkadaş, sanal kanka oldular. Normalde gerçek hayatta insan ilişkileri sosyal normlarla çevrilmiş, bir anlamda insanların hak ve hukukları bu normlarca bir dereceye kadar korunmuştur.
Ancak sanal alemde böyle bir sosyal normlar örüntüsü henüz bütünüyle geliştirilmemiştir. Belki ilerleyen zamanlarda olumsuz tecrübeler insanları bu tür sanal bir normlar sistemi geliştirmeye itecektir kim bilir. Ancak günümüzde ahlakın şekillendirdiği sosyal normlar insanların bireysel olarak taşıdıkları kadar var.
Yani bilgisayarın başında oturan, akıllı telefonu elinde tutanın tanıdığı, bildiği kadar ahlakı ve normları var sanal dünyanın. Bunların da müeyyidesi neredeyse tamamen bireysel bilgi ve eğitim derecesiyle sınırlı. İşte bu özelliklere sahip olan sanal alem bir taraftan insanların birbirine ulaşmasını kolaylaştırıp hızlandırırken diğer taraftan da normları esnetiyor ve onları sadece bireylerin vicdanıyla sınırlandırıyor.
Bir yönüyle iletişim aracı olan internet, kaçınılmaz olarak pek çok iletişim kazalarına sebep olabiliyor. Burada ayrıca sanal alemin ya da sosyal medyanın sosyalliği sorgulanmaya değer. Çünkü herkesin birey olarak var olduğu ve kendi normalini kendisinin belirlediği bir dünya ne kadar sosyal olabilir.
Bu normların esnekliği internetin en büyük kullanıcı kitlesi olan gençlik döneminin kaypaklığıyla birleşince pek çok ilişki biçimi herhangi bir norm olmaksızın kendi seyrinde akıp gidiyor.
Kurallar ve insanların söz ve davranışlarının sonuçlarına katlanmalarını sağlayan bağlayıcılık özelliği sanal alemde en zayıf noktaya iniyor. Diğer taraftan sanal alem insanlara sahte bir cesaret duygusu veriyor.
İnsanların yüzüne, gözlerinin içine bakarak söyleyemeyeceğiniz çoğu şeyi klavyenin tuşlarıyla tuşlayabiliyorsunuz. Sanki o sözleri sizin zihniniz üretmiyor ve sizin ağzınızdan çıkmıyor gibi. Gerçekten de söz ağzınızdan çıkmıyor hani derler ya söz ağızdan bir kez çıkar. Çünkü o çıktı mı bir bağlayıcılığı vardır. Sözümüz sözdür icabında. Ancak sanal alemde durum hiç de öyle değil.
Herhangi bir sosyal norm yok, kişiyi muhatabına ve topluma karşı sorumlu hale getirecek şahitler yok. Eller ne der, gören olur, el aleme nasıl anlatırız durumu gibi dertler hiç yok.
Peki, ne var?
Sadece kendimiz ve sınırlandırılmaya muhtaç isteklerimiz; bir de sınırsız internetimiz. Bütün bunlar bireyciliğin tavan yaptığı, herhangi bir kural ve kaidenin sınırlandırmadığı postmodern bir zihnin vicdanına terk edilmiş bir alemde nelerin olabileceğinin habercisidir.
Yüz yüze bakacağız anlayışı her insanda az ya da çok var olan kötülük yapma güdüsünün kontrolünde yardımcı olabilir. Kişi sahte bir hesap kullanmasa da mekansal olarak uzak olduğunu düşündüğü ve o an için yüz yüze görmediği, belki de hiçbir zaman karşılaşmayacağını varsaydığı kişiyi rencide edecek, aşağılayacak ifadeler yazmaktan çekinmeyebilir.
Bu yönüyle;
Bu gerçekten özellikle genç neslin bozulduğu anlamına mı geliyor? Yoksa bugünkü teknolojik imkanların ve özellikle internet ortamının bir tür ayna görevi gördüğünden zaten var olan toplumsal ve ahlaki problemlerin görünürlüğünü mü artırıyor?
Günümüzde tüm bu sorular cevaplarını bulmayı bekliyor. Sanal alemdeki iletişim gerçek bir iletişim değil, adı üzerinde sanal ve eksik bir iletişim. İnsanların mesajlarını muhatabına sadece sözle anlatmadığını beden dilinin de iletişimde önemli bir unsur olduğunu düşündüğümüzde sanal alemde nasıl bir iletişim olduğunu tahmin edebilirsiniz.
Ne tür hataların yapılacağını kestirebilirsiniz. Yanlış anlamalardan, fevri yazılan mesajlardan ötürü nice kalplerin kırılacağını nice arkadaşlıkların heba edilebileceğini varın siz hesaplayın. Aslında bugünün gençliği dünün gençliğinden daha iyi ya da daha kötü değil.
Gençlik aynı gençlik. Ancak bugünün gençliğinin daha rahat davranmasını sağlayan şey, kendisini sınırlayan ve sorumluluklar yükleyen sosyal normların biçim değiştirmiş olmasıdır. Teknolojik gelişmeler ve şehirleşme yepyeni bir kültür oluşturmakta, insanlar sorumluluklarını ve ahlaki ilkelerini aynı hızla güncelleyememekte ve yeni oluşan bu alana aynı hızla aktaramamaktadır.
Gerçek karşılaşma alanlarının ve sosyal örüntülerin azalması nedeniyle bireyselliğin arttığı ve ötekini anlamanın azaldığı ortamda kalbin kalbi anlaması da zorlaşmaktadır. Artık günümüzde insanoğlu herhangi bir kişi ya da grupla ilişkide bulunurken daha korunmasız durumda.
Aileler çocuklarının yanlışlarını düzeltmek hatalarını onlar için en az zararlı hale getirmek için çaba sarf etmekteler. Ancak bazı aileler için sanal alem henüz bir bilinemezler dünyası.
Sanal alemin bu her şeyi kolaylaştıran insan üzerindeki sorumluluk ve bağlayıcılığı azaltan veya bazı durumlarda ortadan kaldıran yönü gençlerin duygusal dünyasına da yansımaktadır.
Sanal alem hız konusunda iyi olsa da bir insanı gerçekten tanıma hususunda aynı imkanı sunamaz. İnsanlar başkasının duygularını nasıl anlayabilsin. Henüz duygular internette aktarılamıyor.
İnsanlar gerçekte ne kastettiklerinin o anda hangi haletiruhiye içerisinde olduklarının ne kadarını anlatabiliyor, aktarabiliyorlar. Zaman ilerledikçe sanal alemde kendi içinde bir tür sanal normlar geliştiriyor ve bunlar iletişimin düzelmesi için uygulanıyor.
Aynı konu sanal mahremiyetin gerekliliği konusunda da söylenebilir. İnsanlar farklı mekanlarda bulunduğu için aynı mekanda bulunmanın ve yüz yüze konuşmanın oluşturacağı mahremiyet durumunu yeterince hissedemeyebilirler. Bu da onları her konuda daha cüretkar kılabilir.
Ancak bu söylemler gerçek hayatta olduğundan daha az ya da daha fazla kullanılmıyor. Yukarıda da bahsedildiği üzere farklılık söylemlerde değil söylemin kullanıldığında sanal alemde bir bağlayıcılığının olup olmamasındadır.
İnsanlar gerçek hayatta iletişim esnasında da muhatabı etkilemek için dini ve manevi söylemleri kullanıyorlar. Ancak sanal alemin dezavantajı karşıdaki kişinin gerçekten söylediğini ne kadar hissettiğini bilme ya da bu konuda bir fikir edinme ihtimaliniz gerçek hayattakinden çok daha düşüktür.
Bir insan dini argümanları da kullanarak iyi edebi bir metin oluşturabilir. İkna edici cümleler kurabilir. Ancak bunu ne kadar hissettiğini ve hayatına ne kadarını yansıttığını takip etmeniz sanal alemde daha zordur. Aynı zamanda insanı makineden daha doğrusu bir bilgisayardan ayıran en temel özellik duyguları yani kalbidir.
İnsan sadece pek çok bilgiyi öğrenen onları depolayan ve onlara göre tepkiler geliştiren bir varlık değil aynı zamanda hisseden, şefkat ve merhamet gösteren, empati kuran, etkileyen ve etkilenen bir varlıktır. Sanal alemde bu kapasitelerinden özellikle duygu içerenleri kullanması çok mümkün değildir.
İletişim o kadar sınırlı ki, kişiler bazı durumlarda karşıdaki kişiyi kırdığı, incittiğinin farkına bile varamıyorlar. Bireylerin, özellikle gençlerin herhangi bir hayal kırıklığı kalp kırıklığı yaşamamak için gerçek hayatta tanımadığı bilmediği insanlarla sanal alemde iletişime geçmemesi yararlı olabilir.
Daha çok beğenilme daha çok arkadaşı olma arzusunu bırakarak nitelikli arkadaş edinmeyi tercih etmek yararlı olacaktır. Sanal mahremiyet fikrinin ve sanal alemde yapılıp edilen her şeyin sorumluluk yükleyeceğine dair bilincin kazandırılması gerekmektedir.
Ancak bu bilincin kazanılması zaman alacağından herkesin bireysel olarak kendi özelini koruma hususuna dikkat etmesi faydalı olabilir. Sanal alemin, gerçek hayatın sınırlarından sıkılan bazı kullanıcılar için bir kaçış alanı, kurallar ve ilkelerin dışına çıkma isteklerini tatmin ettikleri bir mecra olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır.
En nihayetinde;
Sosyal medya okuryazarlığı eğitimi verilmesi ve bunun yaygınlaştırılması elzemdir. İnsanların ahlakını bozduğu ve daha kötü varlıklar haline getirdiği şeklinde suçlanmaktadır. Ancak internetin ve sanal alemin insanlık için bir ayna olma yönü de unutulmamalıdır
Kaynak: Doç. Dr. Ali Ayten (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi) / Diyanet Aylık Dergisi / Mart 2017 / bkz: 14-16
