Dirayet tefsiri, rivayetlere münhasır kalmayıp Arap dili ve edebiyatı, dini ve felsefi ilimler ile çeşitli müspet ilimlere dayanarak re’y ile yapılan tefsirdir.
Buradaki re’yden kasıt, ictihaddır. Buna, ayrıca re’y tefsiri ya da ma’kul tefsir de denir. Fetihlerle genişleyen İslam coğrafyasında yeni gelişmelerle karşılaşılmış, mevcut rivayet birikimi yeterli olmayınca bunlara bizzat Kur’an’dan cevaplar bulunmaya çalışılmış ve bunun sonucunda da devreye doğal olarak akıl yani ictihad girmiştir. Akıl ışığında yapılan be tefsir tarzı, rivayet tefsirlerinden tamamen kopuk olmayıp, bilakis mevcut rivayet bilgisinden büyük ölçüde istifade edilmiştir.
Başlangıçta cevazı hususunda ihtilaf ortaya çıkmış, fakat sonraki alimler, bu işe ehil olan müfessirler tarafından gerekli ilmi altyapıdan yeterince istifade edilerek yapılan dirayet tefsirini makbul saymışlar, gerekli donanımdan uzak kimselerce keyfi tarzda yapılan dirayet tefsirini ise reddetmişlerdir.
▬ Abni Atiyye (ö: 541 / 1147) : Tefsiru’l-Kur’an
▬ Fahreddin er-Razi (ö: 606 / 1209) : Mefatibu’l-Gayb (Tefsir-i Kebir)
▬ Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi (ö: 671 / 1273) : el-Cami’li Abkami’l-Kur’an
▬ el-Kadi Beyzavi (ö: 685 / 1288) : Envaru’t-Tenzil ve Esraru’t-Te’vil
▬ en-Nesefi (ö: 710 / 1310) : Medarikü’t-Tenzil ve Hakakiku’t-Te’vil
▬ el-Hazin (ö: 741 / 1340) : Lüsbabu’t-Te’vil fi Meani’t-Tenzil
▬ Ebu Hayyan el-Endelusi (ö: 745 / 1344) : el-Babru’l-Mubit
▬ Hatib eş-Şirbini (ö: 977 / 1569) : es-Siracü’l-Münir
▬ Ebussud Efendi (ö: 982 / 1574) : İrşadü’l-Akli’s-Selim İla Mezaye’l-Kur’ai’l-Kerim
▬ el-Alusi (ö: 1270 / 1853) : Rübu’l-Meani fi Tefsiri’l-Kur’an’il Azim
Rivayet Tefsiri Kuran’ın yine Kuran’a, Hz Peygamber’in sünnetine, sahabeden, tabiundan ve sonraki seleften nakledilen haberler, Arap dili ve cahiliye Arap şiirine dayanan tefsirdir. Dil ve edebiyatı kullanmak dirayet içinde sayılabilir. Bu kaynaklarla yapılan tefsire nakli tefsir veya me’sur tefsir de denilir. Tefsirde aslolan rivayettir. Çünkü Kur’an da zikredilen birçok husus hakkında aklın söyleyebileceği pek fazla bir söz yoktur.
Bununla birlikte rivayet tefsiri, hangi ayetin hangi ayeti tefsir ettiği, rivayetlerin içerik yönünden sıhhati ve bunlar arasında tercihte bulunma, Arap dili ve şiirinden istifade etme tarzı gibi hususlar doğru ve etkin bir akli çabayı gerektirmektedir. Nitekim ne rivayet tefsirleri dirayetten, ne de dirayet tefsirleri rivayetten yoksun kalmamıştır.
Rivayet tefsirinin zayıf tarafı, mezhep tassubu nedeniyle uydurulan rivayetler, isnad zinciri tamamen ihmal edilerek nakledilen zayıf haberler ve israiliyat türü bilgilerdir.
▬ İbni Cerir et-Taberi (ö: 310 / 922) : Caminu’l-Beyan an Tefsiri’l-Kur’an
▬ Ebu’l-Leys Semerkandi (ö: 383 / 993) : Tefsiru Ebi’l-Leys
▬ Vahidi (ö: 468 / 1075) : Veciz fi Tefsiri’l-Kur’an’il-Aziz
▬ Begavi (ö: 516 / 1122) : Mealimu’t-Tenzil
▬ İbn Atiyye (ö: 549 / 1151) : Mubarraru’l-Veciz fi Tefsiri Kitabi’l-Aziz
▬ İbn Kesir (ö: 774 / 1372) : Tefsiru’l Kur’an’il-Azim
▬ Celaleddin es-Suyuti (ö: 911 / 1505) : ed-Dürrü’l-Mensur fi’t-Tefsir bi’l-Me’sur
▬ Hatib eş-Şirbini (ö: 977 / 1569) : es-Siracü’l-Münir
Kaynak: Cüneyt Eren / Ahkam-ı Kur’an / bkz: 16-18
