Borsa= Hazine Bonosu, Devlet Tahvili ve Hisse Senedi İşlemleri

borsa ne demek ve borsada gerçekleşen işlemler, hisse senedi türleri, devlet tahvili ve hazine bonosu nedir, imtiyazlı hisse senedi nedir, hisse senedi değeri nasıl belirlenir, borsada kredili ve vadeli işlem

Borsa: Hazine bonosu, devlet tahvilleri ve hisse senetlerinin alışverişinin yapıldığı yerdir. İki çeşit piyasa vardır.

1 ▬ Herkesin bildiği piyasadır ki bu piyasada emtia ve mevcut mallar satılmaktadır. Günlük ve mevsimlik ihtiyacının karşılanması için bu tip piyasaya başvurulmaktadır. Bu tip piyasa çok eskilere dayanıyor.

2 ▬ Hisse senetleri hazine bonosu ve devlet veya şirket tahvillerinin içinde satıldığı piyasadır ki buna borsa denir.

Borsanın Faydaları

Borsanın çok faydaları vardır. Söz konusu faydalar, ezcümle şunlardır:

1 ▬ Bir fabrika veya şirket alacak kadar gücü yetmeyen bir kimse, gücü nispetinde ondan birkaç hisse alıp elindeki parasını değerlendirme imkanına kavuşmaktadır. Şayet satın aldığı hisseleriyle ticaret yaparsa yani hisse alıp satıyor ve ticaretiyle uğraşıyorsa bunda beis yoktur. Emtia ticaretini yapmak caiz olduğu gibi hisse ticareti yapmaktada beis yoktur. Yoksa satın aldığı hisseleri satmayıp elinde tutuyorsa fabrikanın veya şirketin elde edeceği kazancı ne ise kendisine düşeni alıp geçimini bu yolla sağlıyorsa yine caiz ve güzel bir şeydir.

2 ▬ Fabrika veya şirket sahibi birkaç hissesini satışa çıkarıp repo ve faizin ağır yükünün altına girmeden ihtiyacını karşılamak ve muhtaç olduğu finansı temin etmektedir.

3 ▬ Piyasayı canlı tutmaktır. Yalnız biraz önce söylediğimiz gibi bu piyasa Müslüman olmayan bir çevrede doğup büyüdüğü için her yönüyle İslami usullere göre cereyan etmiyor. İslam’a uyan tarafı varsa uymayan tarafı da vardır. Onu devre dışı bırakıp terketmek de mümkün değildir. Zira buna ihtiyaç vardır. Öyleyse onu analize edip İslam’a uymayan tarafı bertaraf edilerek kalanını İslamlaştırmak lazımdır.

Hz. Ömer (r.a.) zamanında Suriye ile Irak fethedildikten sonra oradaki mali işlem mevzuatında yapıldığı gibi. İslam’dan önce Suriye’de Bizans Devleti, Irak’ta ise Fars Devleti vardı. Bunlar İslam toprağına katıldıktan sonra oradaki mali işlem mevzuları gözden geçirildi ve İslam’a muhalif olan şeyler atıldı.

Borsada 3 Tip Senet Satılmaktadır:

1 ▬ Devlet veya şirket tahvilleri: Bunun anlamı şudur; devlet bazı acil ihtiyacını karşılamak için iç borçlanmaya gitmek zorunda kalabiliyor. Bunun için devlet tahvillerini çıkarıp piyasaya arz ediyor. Bunları isteyen vatandaşlardan ödünç para alıyor. Devlet ileriki senelerde aldığı ödüncü, iade etmekle beraber tahvilde gösterilen ve kendisine ait olan bir kaynaktan elde edilen mahsulün bir kısmını bu tahvil sahiplerine yereceğine dair taahhüd ediyor.

2 ▬ Hazine bonosudur: Hazine bonosu demek devlet, vatandaşlardan ödünç alıyor, buna mukabil belli bir faiz vereceğini taahhüd ediyor ve bonoyu, ödünç veren vatandaşa veriyor.

Mesela; Devlet bir seneliğine ödünç olarak aldığı 100 milyon lira mukabilinde 200 milyonluk bir bono senedini veriyor. Bu her iki tip senet de faizli oldukları için alış-verişIeri ve teamülleri caiz değildir.

3 ▬ Hisse senedidir: Hisse senedi eşit bölümlere bölünmüş bir fabrikanın veya şirketin satılmış olan her hissesine mukabil verilen senettir. Bu senet sahibi hissesinin nispetine göre şirkete veya fabrikaya ortaktır.

Hisse Senedinin Özellikleri

Hisse senedinin bir takım özellikleri vardır. En önemlileri şunlardır:

a-) Alınıp satılabilmesi,

b-) Her hissedarın hissesinin değerine göre sorumlu olması,

c-) Bölünmesi,

d-) Hissedarın denetleme hakkına sahip olması,

e-) Genel kurul seçiminde oy hakkına sahip olması,

f-) Şirketin veya fabrikanın satılmış hisselerinin eşit olması, elde edilen karın hissedarlara eşit olarak bölünmesidir. Buna göre hissedar olan kimse idarecilerin yanlışlıkları sebebiyle onlara dava açabilir.

g-) Şirket tasfiye edilecek olursa, şirketin mevcut malları hissedarlara eşit olarak bölünmeli.

Hisse Senedinin Çeşitleri

1 ▬ Nama yazılı hisse senedi,

2 ▬ Hamiline yazılı hisse senedi.

Bu tip hisse senedinin çalışması, kaybolması, gasp edilmesi söz konusu olabileceğinden ve dolayısıyla fabrikaya veya şirkete ortak olan kimse bilinmediğinden birçok ülkeler onun teamülünü yasaklamışlardır.

3 ▬ İmtiyazi hisse senedi: Bunun özelliği sahibine bazı haklar tanınır, mesela; karın % 15′ i kendisine verilir, kalanı da diğer hisse sahiplerine eşit olarak taksim edilir. Yine şirket tasfiye edilecek olursa önce imtiyazlı senet sahibine değeri ne ise verilir. Kalanı da diğer hisse sahiplerine eşit olarak taksim edilir. İslam hukukunda imtiyazlı hisse diye bir şey kabul edilmez. Bu hususta Fethul Kadir şöyle diyor: Ortaklardan birisine imtiyazı tanınıp bir miktar para şart koşulursa caiz değildir.

4 ▬ Normal hisse senedi, Ayrı bir yönden de hisse senedi iki türlüdür:

• a ▬ Faiz müessesesi, şarap fabrikası ve uyuşturucu madde imalathanesi gibi İslam’ın yasakladığı müesseselerin hisse senedidir. Bu tip hisse senedini satmak, satın almak ve şirketini kurmak caiz değildir.

• b ▬ Bunun dışındaki hisse senetleridir. Onlar da iki kısımdır;
  • 1- Sermayesi helal ve meşru bir çizgi içerisinde çalışan müesseselerin hisse senetleridir. Bunlar alışveriş şartlarına haiz olduktan sonra hem alınabilir, hem satılabilir.
  • 2- Sermayesi helal olan müesseselerin hisse senetleridir. Durum öyle olmakla beraber yapılan alışverişin İslami usule göre yapılıp yapılmadığına dikkat edilmez. Paraları faizli müesselere yatırırlar. İhtiyaç olduğu zamanda faizli kredi almaktan çekinmezler. Bu tip hisse senetlerini alıp satma hususunda ihtilaf vardır.

Bir görüşe göre caiz değildir. Çünkü böyle bir hisse alan kimsenin şirkete veya fabrikaya ortak olması hasebiyle onun namına şirketin veya fabrikanın parası faiz müessesesine yatırılıyor, faizli kredi alınıyor, durum “böyle olunca elbette ortaklar da mesul olacaktır.

Diğer bir görüşe göre caizdir. Ebu Zehra, Ali El Hafif ve Abdülaziz El Hayyat gibi asrımızın güzide alimleri şu görüştedirle;r: Bunlara göre haram ve helal ile karışık bir malın çoğu helal ise onu alıp satmakta bir sakınca yoktur.

Bu hususta Kasani şöyle diyor: Herhangi bir malın çoğu helal ise onu alıp satmakta bir beis yoktur. Yalnız şirketin veya fabrikanın parasını faiz müessesesine yatıran ve ondan faizli kredi alan kimse kesin olarak mesuldür. Şunu da ilave etmek isterim. Fıkıh kitaplarının kaydettiklerine göre haram ve helale riayet etmeyen gayri müslimlerle alışveriş yapmak hususunda bir sakınca yoktur.

Hisse senedinin değeri:

Hisse senedi değer yönünden 4 çeşittir.

1- Nominal değer: Hisse senedinde yazılan değerdir.

2- Piyasa değeri: Bu değer arz ve talebe göre değişir.

3- İhraç değeri: Bazen fabrika veya şirket bazı hisse senetlerini hisse senedinde yazılı olan değerden daha düşük değerle satışa çıkarıyor. Bunu yapmaktan maksat sermayeyi artırmaktır.

4- Hakiki değer: Hisse senedinin, menkul ve gayri menkul şirketin mallarında hak ettiği paydır. Bu değer hisse senedinde yazılı olan değerden düşük olabileceği gibi yüksek te olabilir ki bu durum şirketin başarısına gölge oluyor.

Borsa işlemi:

Peşin ve vadeli olmak üzere borsa işlemi 2 türlüdür.

1- Peşin işlem şöyledir. Hisse senedini veya tahvil senedini almak isteyen kimse borsa simsarını araya sokar ve kendisine şu kadar fiyat verebileceğini veya o gün en düşük fiyat neyse onunla alabileceğini bildirir. Şayet sipariş gerçekleşirse, satılan şey müşterinin hesabına geçirilir. Müşteri de en kısa zamanda bedelini teslim edecektir. Satıcı da hisse senedini, aynı süre içinde takdim edecektir. Müşteri de hesap kesme günü gelmeden hisse senedini başkasına satabilir.

2- Vadeli işlem: Bu da iki çeşittir:

• Kredili Satış İşlemi: Kredili satış işleminde mal hemen teslim edilir, bedel ise ileriki tarihte teslim edilecektir. İslam hukukuna göre böyle bir alış veriş caizdir. Onda hiçbir sakınca yoktur.

• Vadeli Satış İşlemi: Vadeli satış işlemi hem mal, hem de bedel ileri bir tarihte teslim edilecektir. Bu ise caiz değildir.

SONUÇ:

Borsada cereyan eden teamülerin tümü haramdır veya helaldir demek doğru değildir. Bunun helali olduğu gibi haramı da vardır. Bunun için bunları birbirinden ayırıp bilmek lazımdır. Helalini bilip onunla teamül etmek ve haramdan uzak durmak gerekir.

İslam hukukuna göre devlet tahvilleri, hazine bonosu, imtiyazlı hisse senetleri ve vadeli satış işleriyle teamül etmek caiz değildir. Bunların dışındaki hisse senetlerine gelince, İslam’ın çizdiği çizgi dahilinde yürütülecek olursa caizdir. Bunun için borsada çalışanların dikkatli olmaları gerekir.

Not: Burada yer alan bilgiler yatırım amaçlı değil sadece bilgi amaçlıdır. Elimizdeki kaynak güncel döneme ait olmadığı için değişiklikler yapılmış olabilir. Bunun içindir ki yatırım şirketlerinden güncel bilgileri edinmeniz tavsiye edilir.