İslam alimlerinin çoğunluğuna göre ayın yarıldığını belirten cümle Mekkelilerin kendisinden bir mucize istemeleri üzerine Hz. Peygamber’in eliyle işaret edip ayı ikiye bölmesini ve sonra tekrar işaret edip birleştirmesini ifade etmektedir. Bu mucize İslami literatürde inşikaku’l kamer veya şakku’l-kamer (ayın yarılması) diye meşhur olmuştur.
Bu ayetin yorumunda alimler arasında geniş tartışmalar cereyan etmiş, hatta bu konuda özel risaleler yazılmıştır. Ayın yarılmasıyla ilgili ifadenin Resulullah döneminde gerçekleşmiş bir olayı anlattığını savunanlar, ayetteki fiilin geçmiş zaman kalıbında olmasını (bunun fiilen vuku bulmuş bir durumu gösterdiğini) ve bu olayı açık biçimde tasvir eden rivayetler bulunmasını delil gösterirler;
Ayrıca 2. ayetteki açıklamanın da bu anlayışı desteklediğini belirtirler. İslam alimlerinin büyük çoğunluğunca bu görüş benimsenmiştir
Bu ifadenin kıyamete yakın bir zamanda ortaya çıkacak kozmik bir değişikliği haber verdiğini savunanlar ise özetle şu delilleri ileri sürerler
a ▬ Geçmiş zaman kalıbındaki bu fiille gelecek zamanın kastedilmesi mümkündür. Nitekim birçok ayette bunun örnekleri mevcuttur; Özellikle gelecekteki bir olayın mutlaka gerçekleşeceğini ifade etmek üzere gelecek zaman yerine geçmiş zaman fiilinin kullanımı yaygındır. Tâbiin alimlerinden Hasan-ı Basri ve Ata b. Ebu Rebah’ın da ayeti bu şekilde yorumladıkları rivayet edilmiştir.
b ▬ Ayın ikiye ayrıldığına ilişkin rivayetlerde haberi aktaran bazı sahabilerin olayın vukuu sırasında küçük yaşta bulunmaları, bazı rivayetlerin güvenilirlik durumunun tartışılması, ayrıca konuyla ilgili hiçbir rivayetin mütevatir haber derecesine ulaşmaması bu olayın geçmişte vuku bulduğu iddiasının kesin bir kanıta dayanmadığını gösterir.
c ▬ Enes b. Malik yoluyla gelen rivayetlerde “ayın iki parçaya ayrıldığı” değil, müşriklerin bir mucize göstermesini istemeleri üzerine Hz. Peygamber’in de, “ayın iki parçaya ayrıldığını gösterdiği” ifade edilmektedir.
d ▬ Böyle bir olay herkesin dikkatini çekmesi gerekirken böyle olmamış, dünyanın başka yerlerinde görüldüğü kaydedilmemiş, tarih ve astronomi literatürüne intikal etmemiştir.
e ▬ Kur’an-ı Kerim’de, daha önceki peygamberlerin toplumlarından örnekler verilip kendilerine gösterilen hissi mucizeleri inkar edenlerin helak edildiklerine dikkat çekilmiş ve müşriklerce Hz. Muhammed’den istenen mucize taleplerinin bu sebeple yerine getirilmediği belirtilmiştir (İsra 59, 90-93). Bazı ayetlerde de Mekke müşriklerinin inkarcılıktaki ısrarları tasvir edilirken peygamber kendilerine harikulade şeyler gösterse de yine inanmayacakları ifade edilmiştir
“Ay yarıldı” ifadesinin, “Kıyamete yakın bir zamanda yarılacak” şeklinde yorumlanması karşı görüş sahiplerince eleştirilmiş ve yukarıda belirtilen gerekçeler özetle şöyle çürütülmeye çalışılmıştır: Kur’an’ın haber verdiği bir husus en güçlü delille sabit olmuş demektir, dolayısıyla başka bir mütevatir haber aramaya ihtiyaç yoktur. Hz. Peygamber’le müşrikler arasında meydan okuma konusu olan şey Kur’an’ın bir benzerini getirip getirememeleridir.
Onlar bunda başarılı olamamışlardır ve Kur’an kıyamete kadar başka mucizeye tutunmaya gerek bırakmayacak bir mucize olarak durmaktadır. Bu olay bir meydan okuma konusu olmadığı için alimler onu tevatür düzeyine çıkacak biçimde nakletmemişlerdir. Öte yandan, bu mucize önceden bütün insanlığa duyurulmuş olmayıp o esnada görenler görmüş ve Resulüllah’ın çevresinde bulunanlar buna tanıklık etmişlerdir.
Şu halde bu olayın tarih ve astronomi kitaplarına geçmeyişi, ufukların bölgeden bölgeye farklı olması, bazı yerlerde ayın bulutlarla kaplı bulunması, gece vakti çoğu insanların meskenlerinde bulunmaları ve herkesin gözlemle meşgul olmaması, genelde insanların bunu ay tutulması olarak düşünmeleri yahut o devirde yaygın telakkilerin etkisiyle bunu büyücü, cin veya şeytanlara atfetmeleri gibi sebeplerle açıklanabilir.
Bu olayın gelecekte vuku bulacağı şeklinde yorum yapmak uzak ihtimale dayalı bir te’vil olup herkesin kabul etmesini sağlama uğruna böyle bir yola girmeye gerek yoktur. Esasen bunu kabul etmeyecek olan rasyonalist ve pozitivist kişi, olayın geçmişte meydana geldiğini reddettiği gibi ileride meydana geleceğini de reddeder; kabul eden için ise te’vile ihtiyaç yoktur. Müşriklerin mucize taleplerinin reddiyle ilgili ayetler onların inkarcılıktaki taassuplarını tasvir etmektedir. Buharinin naklettiği rivayette açıklandığı üzere
Kur’an’da geçen beş olay bu dünyada gerçekleşmiştir
“Ay yarıldı” diye tercüme edilen cümleye, “Ayın yarılması, ay doğduğu sırada karanlığın yarılması anlamına gelir,.Çünkü Araplar bir konunun açıklık kazanması durumunda kamer (ay) kelimesine dayalı deyimler kullanırlar; şu halde burada da artık durumun açıklık kazandığı anlatılmaktadır” tarzında mecazi anlamlar verenler olmuşsa da müfessir Ebu Hayyan gibi alimler bunları mesnetsiz bulup eleştirmişlerdir
Son dönem müelliflerinden Ömer Rıza Doğrul’a göre konuya ilişkin rivayetler sağlamdır ve Hz. Peygamber devrinde bu olayın meydana geldiğine itiraz edilmemelidir, mahiyetini de bir çeşit ay tutulması olarak düşünmek mümkündür; fakat bu tabii olayın asıl mahiyeti ne olursa olsun onun ifade ettiği şu mana çok derindi:
Kamer Arap müşriklerinin timsali sayılırdı. Resul-i Ekrem’in bu semavi hadiseye işaret eden ve kamerin bölündüğünü gösteren parmakları Arap şirk cephesinin yarıldığını ve yokluğa mahkum olduğunu .
Muhammed Esed’e göre de konuya ilişkin rivayetlerin sübjektif gerçekliğinden kuşkulanmak için bir sebep yoktur; gerçekte meydana gelen şeyin ise, alışılmamış optik bir yanılsamaya yol açan, yine aynı ölçüde alışılmamış bir tür kısmi ay tutulması olması muhtemeldir. Fakat olayın mahiyeti ne olursa olsun ayetin ona değil, gelecekteki bir olaya, yani “son saat” (kıyamet) yaklaşırken meydana geleceklere ilişkin olduğu kesin gibidir.
Şu var ki yazarın “Ragıb, ‘inşakka’l-kamer’ (ay yarıldı) ifadesinin, kıyamet gününden önce vuku bulacak kozmik felaketi –dünyanın sonu olarak bildiğimiz vakıayı– gösterdiği şeklinde yorumlanmasını haklı görmüştür” ifadesi gerçeğe uymamaktadır.
Elmalılı ayetin, ayın hem Resûlullah döneminde yarıldığına hem de kıyamet yaklaştığında büsbütün yarılıp kıyametin kopacağına delalet ettiğini savunur. Onun izahına göre ilk dönem alimlerinden Hasan-ı Basri ve Ata b. Ebû Rebah’a atfedilen ayın kıyamet vaktinde yarılacağı yorumu yanlış anlaşılmış, onların geçmişte böyle bir olayın meydana geldiğini inkar ettikleri var sayılmıştır.
Halbuki onların verdiği mana–zannedildiği gibi– “yarıldı” fiilinin geniş zaman olarak düşünülmesi tarzında mecaz yoluyla te’vil değil, geçmiş zamandaki yarılmanın gelecekteki yarılmaya bir delaleti ve aynı zamanda “Vakit yaklaştı” cümlesinin bir mazmunudur.
Bu şöyle demek oluyor:
Geçmişte meydana gelen bu yarılma, ayın ve onun gibi gök cisimlerinin dahi yarılıp parçalanabileceğini, bu suretle alemdeki her şey hakkında peygamberin haber verdiği kıyametin akla yakın olduğunu göstermiştir. Bu sebeple müşriklere Hz. Peygamber’in zaferinin de uzak değil yaklaşmakta olduğu ihtar edilmiş olmaktadır
İbn Aşur da bu mucizeyle, yeryüzünün düzenini yakından ilgilendiren bir gök cismi olan ayın düzenindeki bozulmaya bir örnek gösterilip bu alemin de sonlu olduğu üzerinde düşünme imkanı verildiği yorumunu yapar,
Elmalılı, İsmail Fenni Ertuğrul’dan naklettiği ve takdirle karşıladığı şu ifadelerle kendi kanaatini de özetlemiş olmaktadır: Alimlerin ve müfessirlerin büyük çoğunluğu, ashab-ı kiramın rivayetlerine ve 2. ayetin açık delaletine de dayanarak Resulüllah döneminde bir mucize olarak ayın yarılması olayının meydana geldiğini kabul etmişlerdir. Biz artık bunun gerçekten vuku bulmuş olduğunu kabul ve tasdik hususunda asla tereddüt etmeyiz ve “Bunun nasıl meydana geldiğini ancak Allah ve Resulü bilir” deriz
Bu konuda kapsamlı ve özlü bir inceleme gerçekleştirmiş olan İlyas Çelebi, Gazzali, Muhyiddin İbnü’l-Arabi ve Şah Veliyyullah ed-Dehlevi gibi sufîlerin, ayın gerçekten yarılmış olmayıp bakanların gözüne yarılmış gibi göründüğü kanaatinde olduklarını kaydetmekte,
“Görüldüğü üzere mutasavvife inşikak-ı kamer mucizesini akla yaklaştırmak ve kabulünü kolaylaştırmak için farklı bir yoruma başvurmuştur. Kanaatimizce bunun yerine Hasan-ı Basri ve Ata b. Ebu Rebah’a nispet edilen, onun kıyamete yakın yarılacağı görüşünü savunsalardı, hem kabulünü daha kolaylaştırmış hem de Elmalılı’nın dile getirdiği itirazlara muhatap olmamış olurlardı” diyerek bu yaklaşımı eleştirmektedir
Fakat yazarın son asırda kaleme alınmış iki esere dayanarak Gazali ve Şah Veliyyullah ed-Dehlevi’ye nisbet ettiği bu görüşün onların kendi ifadeleriyle bağdaşmadığı görülmektedir. Şöyle ki, yazarın kendisinin de belirttiği üzere;
Gazali hem İhyau ulumi’d-dîn hem el-Mustasfa isimli eserlerinde “inşikak-ı kameri Hz. Peygamber devrinde meydana gelmiş bir mucize olarak” takdim etmektedir. Hatta böyle bir olayın niçin sınırlı sayıdaki rivayetlerde yer aldığını izah ederken, bu durumun normal karşılanması gerektiğini ispat için birçok akli delile yer vermektedir
Şah Veliyyullah’ın bu konudaki bir ifadesi ise şöyledir: “Ayın yarılmasına gelince, bize göre bu bir mucize olmayıp Allah Tealanın:
Kanaatimize göre İlyas Çelebi’nin şu ifadesi konuya ışık tutacak bir unsur içermektedir: “Görüldüğü üzere kelamcılar bir mucize olması dolayısı ile inşikak-ı kamerin mümkün olup olmadığını tartışmadan kabul etmekle beraber bunun vaki olup olmadığı hususunda ihtilâf etmişlerdir. Çoğunluğun kanaati onun vaki olduğu yönündedir”
Burada söz konusu edilen bir “mucize” olduğuna göre bunun akli bir izaha ihtiyacı yoktur; zaten İslam alimleri de mümkün olup olmadığını tartışmamışlardır. Vuku meselesine gelince, mucizenin bilgi kaynağı Kur’an ise, ona bizzat şahit olmayanların meydana gelmiş olduğunu kabul etmeleri için başka delillerle ispat edilmesi gerekmez.
Nitekim bir mümin, Salih peygambere uucizevi özellikler taşıyan bir deve verilip kavminin bununla sınandığı veya Musa peygamberin eline, koynundan çıkarıp gösterdiğinde bakanları şaşırtan mucizevi bir parlaklık özelliği verildiği konularında, bunların gerçekten olup olmadığını araştırma ihtiyacı duymaz.
Ancak inşikak-ı kamer konusundaki ayetin ifadesi diğer örneklerdekine nazaran ihtimalli gibi durduğu ve konuya ilişkin haberlerin mütevatirliği tartışmalı olduğu için bunun yalnızca bir ihtimalini, kesin bir iman konusu olarak ele almamak gerekir. Esasen konuya ilişkin haberler üzerinde tartışma açılmasının sebebi de –haşa– Kur’an-ı Kerîm’e, onun mütevatirliğine itimatsızlık değil, anlatımın farklı yorumlamaya açık durmasıdır.
Kaynak: Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an Yolu / C: 5 / bkz: 179-184
