Buhari ve Müslim’de Hz. Aişe’ye isnad edilen rivayete göre; Hz. Peygamber, içinde yalnız kalmayı adet edindiği Hira mağarasında iken Ramazan ayının 27 gecesi (Pazar-Pazartesi) tan yerinin ağarmaya başlamasından az önce ufukta nurdan bir şekil görmüş: o zamana kadar hiç karşılaşmadığı bu nurani varlığın (Cebrail) kendisine seslendiğini duymuştur.
Hz. Peygamber olayı şöyle anlatır: Melek bana okumamı emretti. Kendisine okuma bilmediğimi söyledim. Beni kollarının arasına alıp kuvvetle sıktı: sonra oku dedi. Ben yine; Okuma bilmem dedim. Beni tekrar kollarının arasına aldı, kuvvetle sıktı ve oku diye tekrar etti. Ben yine; Okuma bilmem dedim. Üçüncü defa kollarının arasına alıp daha kuvvetlice sıktıktan sonra bıraktı ve şöyle dedi:
Yaratan rabbinin adıyla oku: O, insanı alaktan (asılıp tutunan zigottan) yarattı. Oku! Rabbin sonsuz kerem sahibidir. O, kalemle (yazmayı) ögretendir. İnsana bilmediklerini öğretmiştir
Alak Süresi; adını; 2. ayette geçen ve asılıp tutunan anlamına gelen alak kelimesinden almıştır. Ayrıca oku anlamına gelen ilk kelimesinden dolayı İkra ve İkra bi’smi rabbike adlarıyla da anılmaktadır.
Alak Süresinde; okumanın önemi vurgulanmakta, insanın neden yaratıldığına dikkat çekilmekte, kendini kendine yeterli görüp nankörlük eden insanın taşkınlığı ve bunun acı sonuçları anlatılmaktadır.
Rahman ve rahim olan Allah’ın adıyla
Alak Süresi 1-5 Arası Ayetlerin Tefsiri: Bu ayetler Hz. Peygamber’e inen ilk vahiy olup ona ve onun şahsında bütün Müslümanlara okumayı emretmiş, onları kalemle yazmaya ve ilimde gelişip yetkinleşmeye teşvik etmiştir.
İlk vahyin “oku” emriyle başlaması ve bu emrin iki defa tekrar edilmesi, okumanın ve bilmenin dinde ve insan hayatında ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
Kur’an’ın, canlılar arasında insanın farklı ve üstün yerini onun öğrenme özelliği ile tanımlaması son derece anlamlıdır. Ayette Hz. Peygamber’e emredilen okumanın konusu belirtilmemiştir: çünkü başta kendisine indirilen vahiy ve kozmik evrendeki ayetler olmak üzere;
Okunması yani üzerinde inceleme yapıp zihin yorarak hakkında bilgi edinilmesi, ders ve ibret alınması gereken her şeyi tanıması, hakikatini anlayıp kavraması istenmektedir. Kuşku yok ki yaratanı tanımak, dinin de ilmin de temel gayesidir.
Bu sebeple “Yaratan rabbinin adıyla oku” buyurularak Hz. Peygamber’in okuma faaliyetine veya herhangi bir işe, başka varlıkların adıyla değil, yaratan rabbinin adıyla başlaması ve O’ndan yardım istemesi emredilmiştir.
Ayette “Yaratan rabbinin adıyla oku” buyrularak özellikle yaratma sıfatına vurgu yapılmıştır. Çünkü hem insandaki okuma yeteneği ve imkanını hem de onun okuduğu, incelediği, anlamaya ve kavramaya çalıştığı objeleri, nesneleri yaratan Allah’tır.
İnsan, bilgi edinme sürecinde Allah’ın verdiği imkan ve yetenekleri kullanmakta, O’nun yarattığı şartlarda ve onun yarattığı varlıklar üzerinde inceleme ve araştırmalar yapmaktadır.
Durum böyle iken, yanı O’nun yarattığı yeteneklerle O’nun yarattığı varlık alemini incelerken, bütün bu lütufları görmezlikten gelerek Allah’a şükretmemek. O’nu tanımamak, üstelik bunu bilim adına yapmak büyük bir nankörlüktür.
Sözlükte “yapışmak, asılmak, sevgi, ilgi, kan emen kurtçuk” gibi anlamlara gelen alaka kelimesinin çoğulu olan 2. ayetteki “alak” ile aşılanmış yumurtanın ana rahminin iç cidarına asılı vaziyetinin (zigot) kastedildiği anlaşılmaktadır.
Ayetler insanın kamil bir varlık haline gelmesi için önce yaratanı, sonra da yaratılanı yanı kendisini ve evreni tanımasının gerekli olduğunu gösterir. “Nüzulu” bölümünde anlatıldığı üzere Cebrail Hz. Peygamber’e “oku” dediğinde o okuma işinin okuma yazma bilenler tarafından yapılabileceğini düşünerek “Ben okuma bilmem” demişti.
İşte 3. ayet, bir bakıma Resul-i Ekrem’in bu dolaylı özür beyanına bir cevap olmaktadır. Buna göre Allah’ın keremi sonsuzdur. O, insanı alak’tan yaratıp mükemmel bir varlık haline getiren ve peygamberlik gibi yüce bir makama kadar erdiren kudretiyle, dilediği kullarına normal yollardan, yani;
Kalemi ve diğer bilgi malzemesini kullanarak bir hocadan bilgi almasını sağlayarak okumayı öğretir, ama O, kullarından dilediğine, bir öğretici ve öğrenim aracılığı olmadan bilgi oğretmeye de kadirdir.
4 ve 5. ayetlerde; kalemin önemi vurgulanmıştır, çünkü kalemde sayılamayacak kadar çok ve büyük faydalar vardır. Kalem vasıtasıyla ilimler tedvin edilmiş, hikmetler kaydedilmiş, öncekilerle ilgili haberler, bilgiler kayıt altına alınmıştır. Allah tarafından indirilmiş olan kutsal kitaplar yazılmıştır.
Kısaca; uygarlıklar kalem sayesinde süreklilik kazanmış, kuşaktan kuşağa aktarılmış, kalem vasıtasıyla insana bilmediklerini öğreterek onu cehalet karanlığından kurtarmış, ilmin aydınlığına kavuşturmuştur.
Burada “kalem” kelimesinin, işlevi ve amacı dikkate alındığında- bilinen kalemden bilgisayara kadar bütün okuma, yazma ve bilgi alıp verme araçlarımı kapsadığını da belirtmek gerekir.
Kaynak: Diyanet İşleri Başkanlığı / Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri / C: V / bkz: 649-656
